بررسی زندگی سیاسی ابراهیم حکیمی

فصل اول : کلیات تحقیق بیان مساله : بررسی زندگی سیاسی ابراهیم حکیمی معروف به « حکیم الملک » به نوعی بررسی دوره های متفاوت تاریخ معاصر ایران است . ابراهیم حکیمی از درباریان دوره مظفرالدین شاه بود که در آستانه انقلاب مشروطه به صف مشروطه طلبان در می آید . در مجالس اول و دوم شورای ملی نماینده بود و بعد از خلع محمد علی شاه از سال 1327 ه.ق در وزارتخانه های مختلف مسئولیت داشت . حکیمی 17 بار تا پیش از سقوط سلسله ی قاجاریه به پست وزارت رسید . وی 10 بار وزیر معارف و اوقاف و 5 بار وزیر مالیه بود و یک بار مسئولیت وزارت عدلیه و وزرات خارجه را برعهده داشت . حکیمی در دوره ی رضا شاه از تصدی وزارت کناره گرفت ولی همچنان در سیاست حضور داشت و بعد از شهریور 1320 به تدریج در صحنه ی سیاست حضور جدی تری پیدا کرد . زندگی سیاسی حکیمی را در واقع می توان به سه دوره تقسیم بندی کرد : 1. از مشروطه تا انقراض قاجار(1285 تا 1304) 2. دوره ی پهلوی اول( 1304 تا 1320) 3.دوره ی پهلوی دوم ( 1320 تا 1338) . با بررسی زندگی سیاسی ابراهیم حکیمی در واقع به بیان این مسئله می پردازیم که این رجل سیاسی با توجه به وابستگی های حزبی چه عملکردی درشرایط متفاوت تاریخ سیاسی ایران داشت؟ چگونه فردی درباری همانند وی می توانست از مشروطه طلبان باشد ؟ آیا یک مشروطه خواه می تواند پشتیبان دستگاه رضا شاهی باشد ؟ فردی که در گذشته به طرفداری از آلمان مشهور بوده حال در ائتلاف حکومت با متفقین به چه سیاستی روی می آورد ؟ شخصی که سالها در دربار مظفر الدین شاه و احمد شاه قاجار حضور داشته آیا در دربار پهلوی می تواند جایگاهی داشته باشد ؟ عملکرد او در کابینه های متفاوت ؛ به خصوص نقش او در وزارت مالیه ، که از حساسیت خاصی برخوردار بود و وزارت معارف که حضور پررنگ و مداومی در آن داشت چگونه بود ؟ دلایل موثر در پیدایش ، دوام و سقوط دولت های او از مهمترین مسائلی است که به آن نیز خواهیم پرداخت . سوالات پژوهش : اصلی : 1. برنامه ها ، اقدامات و موانع کاری مهم ابراهیم حکیمی در وزارتخانه های بعد از انقلاب مشروطه چه بود؟ 2. برنامه ها ، اقدامات و موانع کاری مهم ابراهیم حکیمی در دوران نخست وزیری اش چگونه بود ؟ فرعی : عملکرد سیاسی حکیمی در دوره ی پهلوی اول چگونه بود ؟ فرضیه های اصلی : 1. برنامه و دغدغه اصلی حکیم الملک در دوران وزارتش رسیدگی به دستگاه آشفته مالی کشور ، سامان دادن به نظام آموزشی و نظارت بر عایدات اوقاف بود . فقر مالی ، شورش ضد انقلاب ، دخالت های بیگانگان و اختلافات درون حزبی از موانع دوران کاری وی هنگام تصدی وزارتخانه های مختلف بود. 2. دولت حکیمی در سیاست داخلی با اقداماتی همچون لغو جیره بندی برخی کالاها به دنبال پایان دادن به اقتصاد دوران جنگ بود و از سویی با دادن اختیارات به استان ها در پی سیاست تمرکززدایی بود . سیاست مسالمت آمیز با شوروی و روابط دوستانه با غرب ، برنامه های اساسی وی در سیاست خارجی تلقی می شد . عدم پشتیبانی مجلس از دولت و حاکم شدن فضای جنگ سرد از دشواری های اساسی وی هنگام نخست وزیری اش به شمار می رفت . فرضیه فرعی : علی رغم نظر رایج ، حکیم الملک در دوره ی پهلوی اول خانه نشین نبود . حکیمی طرفدار انقراض سلسله قاجار و روی کار آمدن سلسله پهلوی بود ، به همین دلیل در دوران رضاشاه در سازمان بورکراسی دولت همکاری داشت ؛ اما در اواخر این دوره علیه شاه فعالیت می کرد. ? مفاهیم و تعاریف : ? فراکسیون : درلغت به معنای شکستن و در سیاست به معنای بخش یا قسمتی از یک کل آمده است . فراکسیون به گروهی می گویند که در داخل یک سازمان پدید آمده و اعضای آن در زمینه چگونگی اجرای برنامه ها و خط مشی های کلی آن سازمان نظریات و عقاید متفاوت با دیگر اعضا ابراز می دارند . ? فراکسیون های مجلس چهاردهم: ? فراکسیون اتحاد ملی :در مسائل خارجی به دنبال کمک آمریکا ، برای مقابله با نفوذ سیاسی انگلیس وشوروی بود و در مسائل داخلی حفظ آشتی و هماهنگی با شاه و ادامه برنامه های محافظه کارانه اجتماعی را تعقیب می کرد . محمد صادق طباطبایی ، شریعت زاده و فولادوند از اعضای مهم آن بودند . این فراکسیون در مجلس دوره پانزدهم همچنان پابرجا بود . ? فراکسیون آزادی : نمایندگان آن از حوزه های تحت اشغال شده شوروی انتخاب شده بودند . روزنامه « امید » ارگان غیر رسمی فراکسیون آزادی بود . این فراکسیون به دنبال گسترش روابط تجاری با شوروی بود . عباس اسکندری و رحیمیان از اعضای آن بودند . ? فراکسیون میهن : بیشتر نمایندگان آنها از حوزه های انتخاباتی تحت نفود انگلیس بودند . ملک مدنی و نمازی از اعضای مهم فراکسیون بودند . ? فراکسیون دمکرات : فراکسیون « دمکرات » را نمایندگان وکلای عشایر تشکیل دادند. و رابطه نزدیکی با فراکسیون میهن داشتند . علی اصغر سرتیپ زاده نماینده تبریز ، صمصام بختیاری نماینده شهرکرد ، عباس قبادیان نماینده کرمانشاهان و سید مهدی فرخ نماینده بلوچستان رهبران این فراکسیون بودند. ? فراکسیون مستقل : این فراکسیون به رهبری علی دشتی خود را مستقل از انگلیس و شوروی قلمداد می کرد و طرفدار آمریکا بودند . امیر تیمور ، عباس مسعودی و جمال امامی از جمله اعضای این فراکسیون بودند . ? فراکسیون منفردین : منفردین ائتلاف سستی متشکل از حدود شانزده نفر به رهبری دکتر مصدق بود که در سیاست خارجی به اصطلاح « بی طرف » بودند . دکتر معظمی و دکتر شفق از اعضای این گروه بودند . ? فراکسیون ملی : با نزدیک شدن مرتضی قلی بیات نخست وزیر به حزب توده در فراکسیون اتحاد ملی انشعاب صورت گرفت . گروه مخالف دولت بیات انشعاب کردند و فراکسیون ملی را تشکیل دادند . این فراکسیون طرفدار دولت های حکیمی بود . دولت آبادی لیدر این فراکسیون بود . ? فراکسیون توده : این فراکسیون از هشت نفر از بنیانگذاران حزب توده تشکیل شد . دکتر کشاورز و دکتر رادمنش از فعالترین اعضای فراکسیون در مجلس بودند . ? فراکسیون های مجلس پانزدهم : ? فراکسیون ملی : این فراکسیون در رای گیری های مهم و بحث های خصوصی از انگلستان حمایت می کردند . بیشتر اعضای این گروه از حوزه های خوزستان ، فارس و حاشیه ی خلیج فارس انتخاب شده بودند . ? فراکسیون حزب دمکرات ایران : این فراکسیون ریشه در حزب دمکرات احمد قوام داشت که در ابتدای کار مجلس پانزدهم اکثریت هشتاد نفری را در اختیار داشت . ? فراکسیون حزب دمکرات : تقریبا یک ماه پس از تشکیل مجلس پانزدهم در فراکسیون طرفدار قوام انشعاب صورت گرفت و حزب دمکرات تشکیل شد . رهبری این حزب را سردار فاخر حکمت بر عهده داشت . ? فراکسیون اتفاق : با رای نیاوردن ملک مدنی برای ریاست مجلس ، او و همراه با 9 نفر دیگر از فراکسیون ملی انشعاب کردند و فراکسیون کوچک اتفاق را تشکیل دادند . این انشعاب ، پنج ماه پس از آغاز کار مجلس ایجاد شد . ? اصطلاحات اقتصادی : ? اقتصاد بازار : نظام اقتصادی که در آن تصمیم گیری درباره تخصیص منابع و تولید براساس قیمت حاصل از مبادلات میان تولید کنندگان ، مصرف کنندگان ، کارگران و صاحبان عوامل تولید استوار باشد . ? اقتصاد جنگ : در چنین وضعیتی مکانیسم بازار تا حدود بسیار زیادی از جریان باز می ایستد و در مقایسه با زمان صلح ، دولتها کنترل مستقیم و غیر مستقیم در فرآیندهای تولید و توزیع و نیز تخصیص منابع به کار می گیرند . ? جیره بندی : روشی غیر از نظام قیمت ها برای تخصیص کالا ها و خدمات کمیاب. جیره بندی معمولا زمانی پدید می آید که قیمت به طور مصنوعی در سطحی پایین تر از نقطه تعادل نگه داشته شود . ? مالیات مستقیم : مالیاتی که براساس میزان درآمد یا ثروت افراد و بنگاهها از آنها اخذ شود مانند مالیات بر در آمد – مالیات بر سود و مالیات بر سود فروش سرمایه . ? مالیات غیر مستقیم : مالیاتی که توسط دولت از مصرف کنندگان کالاها و خدمات از طریق تولید کنندگان آنها دریافت شود . سازماندهی پژوهش : به روش ساختاری ، تحقیق را به شکل دوره ای ؛ مشروطه ، پهلوی اول و پهلوی دوم ؛ و به شیوه نهادی ؛ دولت ، مجلس ، احزاب و دربار می توان تقسیم بندی کرد . بنابراین موضوع در عین محدود بودن حول یک شخصیت ، از گستردگی برخوردار است . با بررسی زندگی سیاسی ابراهیم حکیمی در واقع به برخی از زوایای تاریخ پنجاه ساله ایران از پیش از مشروطه تا بعد از کودتای سال 1332 می پردازیم . این پژوهش به چهار فصل تقسیم شده است . فصل اول ، به کلیات تحقیق تعلق می گیرد که شامل بیان مساله ، سوالات ، فرضیه ها ، اهمیت موضوع ،پیشینه پژوهش ، بررسی منابع و مفاهیم است . در فصل دوم ، زندگی سیاسی حکیمی در دوره قاجار مورد بررسی قرار می گیرد . در این بخش به مباحثی همانند ؛ جایگاه حکیمی در سازمان فراماسونری و حزب دمکرات ، بررسی عملکرد پارلمانی حکیمی و نگاهی به وضعیت ، برنامه ها و مشکلات حکیمی در وزارت خانه های معارف ، مالیه ، خارجه و عدلیه می پردازیم . در فصل سوم ، نقش سیاسی و فرهنگی حکیمی در دوره ی پهلوی اول توصیف می شود و فصل چهارم به ارزیابی عملکرد دولتهای حکیمی در دوره ی پهلوی دوم با مباحثی همچون برنامه ها و مشکلات دولت ؛ بررسی مواضع فراکسیون های مجلس مقابل دولت و بررسی سیاست های دول بزرگ خارجی در ایران ، می پردازیم . از نکات منحصربه فرد پژوهش در آن است که به دو دوره از تاریخ معاصر ایران که فضای باز سیاسی در آن به اوج می رسد اختصاص بیشتری دارد. دوران پس از مشروطه تا انقراض قاجار و پس از شهریور 1320 تا کودتای 28 مرداد سال 1332 فضای باز سیاسی کشور افزایش پیدا کرد که این دو دوره با اوج فعالیتهای سیاسی حکیمی همزمان است . اهمیت موضوع : به دلیل نبودن پژوهشی مستند و کامل درباره ی زندگی سیاسی ابراهیم حکیمی ، پژوهشگر درصدد است با بهره گیری درست از همه ی منابع قابل دسترسی ، توصیف و تحلیل منصفانه ای از اقدامات و مواضع ابراهیم حکیمی در صحنه ی سیاسی ایران ارائه دهد . بررسی زندگی سیاسی حکیمی در واقع به معنای بررسی وضعیت سیاسی و اجتماعی ایران بعد از مشروطه و همچنین تحلیل وضعیت آشفته ی کشور بعد از جنگ جهانی دوم است . اهداف تحقیق : از مهمترین اهداف پژوهش آن است که با تکیه به زندگی یک رجل سیاسی نگاهی به برنامه ها و موانع کاری دولت ، تاثیر و نفوذ احزاب و جایگاه مجلس شورای ملی در رویداد های سیاسی ایران داشته باشد . به عبارت دیگر مسائلی همچون نقش احزاب در ساختار قدرت ؛ نقش مجلس شورای ملی در برآمدن ، ثبات و سقوط دولتها و بررسی سیاست خارجی از مهمترین اهداف پژوهش است . پیشینه ی پژوهش : کتاب «زندگی سیاسی ابراهیم حکیمی » نوشته ی جعفر مهدی نیا کتابی است که به صورت مستقل به عملکرد سیاسی ابراهیم حکیمی پرداخته است . اگر چه این کتاب عنوان « زندگی سیاسی »را دارد ولی تنها به بررسی دوران نخست وزیری او پرداخته است و بخش زیادی از این کتاب به جای بررسی دولت حکیمی به بررسی دولت های قوام و صدرالاشراف اختصاص دارد . در این کتاب نویسنده منابع و ماخذ خود را به صورت علمی ذکر نکرده است . کتاب دیگری که درباره عملکرد سیاسی حکیمی به طور اختصاصی پرداخته کتاب « رهبران مشروطه » ابراهیم صفایی است .کتاب صفایی در مقایسه با کتاب مهدی نیا از کیفیت بهتری برخوردار است اما این کتاب نیز منابع و ماخذ خود را ذکر نکرده است . به هر حال این دو کتاب از این جهت که در ابتدای کار برای محقق منبع الهام دهنده ای محسوب می شد ، مفید فایده بود . اما کتاب هایی که به تاریخ دولت های ایران پرداخته اند بالطبع به زمامداری حکیمی نیز به طور مختصر اشاره داشته اند . از جمله ی آنها به کتاب های از« سید ضیا تا بختیار» از مسعود بهنود ، «نخست وزیران ایران از مشیرالدوله تا بختیار» از باقر عاقلی ، « از مشیر الدوله تا میرحسین موسوی» برگرفته از بایگانی نخست وزیری سابق ، « نخبگان سیاسی ایران» از زهرا شجیعی ، « از سید ضیا تا بازرگان » از ناصر نجمی ، « نخست وزیران ایران » از عبدالله احمد پور ، « دولت های ایران » از ضرغام بروجنی « دولت های ایران » از حسین ملکی ( زاوش ) می توان اشاره کرد . این کتاب ها اطلاعات شناسنامه ای و تاریخچه مختصری از کابینه های ایران ارائه داده اند که اگر چه در پایان نامه به طور مستقیم قابل استفاده نبودند ولی در آغاز مرحله «گرد آوری اطلاعات» کاربرد زیادی داشتند . در کتاب« ایران بین دو انقلاب » نوشته آبراهامیان ، درباره ی سه دولت حکیمی در حدود چهار صفحه به آن پرداخته است . اگر چه در پایان نامه از مطالب این کتاب بهره فراوانی بردیم ولی برخی از مطالب آن قابل تامل است . به طور مثال در بخش دولت اول حکیمی ، با استفاده از نطق اپیکچیان نتیجه گرفته که اعضای فراکسیون آزادی به این دلیل که هیچ نماینده ای در کابینه نداشتند با کابینه مخالفت کردند در حالی که در نطق اپیکچیان چنین مطلبی نیست و نمی توان از این طریق چنین برداشتی داشت . یکی دیگر از ایرادهای آبراهامیان این است که موضع یک شخص در یک فراکسیون را تعمیم به همه ی فراکسیون می دهد . به طور مثال نظر مخالف مصدق را به دولت حکیمی را به فراکسیون منفردین تعمیم می دهد در حالی که فرهودی از دیگر اعضای منفردین ، موافق کابینه بود . همچنین آبراهامیان به استفاده از نطق مصدق، فراکسیون دمکرات را مخالف کابینه می داند در حالی که فرخ معتصم السلطنه از اعضای فراکسیون دمکرات، موافق دولت بود . کتاب دیگری که به طور مفصل به دولتهای حکیمی پرداخته، کتاب « بحران دمکراسی در ایران » است . نکته مهم و ارزشمند کتاب، تکیه برگزارش های وزارت خارجه بریتانیا است که نگاه و تحلیل متفاوت و حتی واقع بینانه تر از حوادث را نشان می دهد . با اینحال چند مورد از مطالب درباره دولت حکیمی درست به نظر نمی رسد . در بخش دولت دوم حکیمی می نویسد « حکیمی ناچار شد که انتخابات محلی را تا زمان تخلیه خاک ایران به تاخیر اندازد » در حالی که حکیمی انتخابات را در اکثر شهرها برگزار کرد و حتی انجمن ها تشکیل و شروع به کار کرد. مطلب دیگر در دولت دوم، این نکته است که نویسنده با استفاده از گزارشهای وزارت خارجه بریتانیا بیان می کند که « هژیر به دلیل لغو جیره بندی قند و شکر و انحصار پارچه های نخی مورد انتقاد مصدق قرار گرفت . » در صورتی که جیره بندی قند و شکر در دولت بعدی حکیمی در وزارت نجم الملک لغو شد اگر چه می توان گفت هژیر در لغو جیره بندی قند و شکر گامهایی را برداشت . در دولت سوم حکیمی نیز می نویسد « امتیاز دیگری که به طرفداران دربار داده شد ، تعیین سپهبد امیراحمدی به سمت وزیر کشور به جای آق اولی بود که بین نمایندگان محبوبیتی نداشت » . این مطلب جای تردید دارد چرا که امیراحمدی در مجلس میان فراکسیون دمکرات ایران و اتفاق طرفدارانی داشت و به نظر می رسد حکیمی برای پشتیبانی نمایندگان از دولت ، دست به چنین ترمیمی در کابینه زده باشد . بررسی منابع : همانطور که در فصل بندی مشخص است پژوهش به سه بخش قاجار ، پهلوی اول و پهلوی دوم تقسیم می شود . بررسی عملکرد سیاسی حکیمی دردوره قاجار از دشوارترین مراحل کار در پایان نامه بود . در منابع از فعالیتهای حکیمی پیش از مشروطه ، مطالب اندکی موجود است . با انقلاب مشروطه فعالیت های سیاسی وی با حضور در احزاب ، مجلس و وزارتخانه ها نقش پررنگی پیدا کرد در نتیجه در ابتدای کار انتظارداشتیم مطالب فراوانی در منابع دست اول وجود داشته باشد اما در واقع به سختی توانستیم مطالبی را جمع آوری کنیم . با وجود آنکه حکیمی در مجالس اول ، دوم و چهارم نماینده بود اما نطقی در مجلس نداشت و عملا مواضع و عملکرد سیاسی وی در آن هنگام ناشناخته ماند . درباره فعالیت های وی در کمیته انقلابی و سازمان فراماسونری با توجه به اینکه فعالیت هایشان به طور مخفی بود، اسنادی در دسترس نیست . بیشترین اقبال ما در جمع آوری اطلاعات در این دوره ، بخش وزارت بود . به احتمال زیاد در اسناد منتشر نشده و مطبوعات در رابطه با موضوع مطالب فراوانی وجود دارد ولی با توجه به فهرست نویسی اداری اسناد و آرشیو ناقص مطبوعات مطالب قابل انتظاری به دست نمی آید . از نوع فهرست نویسی اسناد « وزارت خارجه » به دشواری می توان به موضوع مورد نظر دست پیدا کرد . اسناد « کتابخانه مجلس » اگر چه فهرست نویسی بهتری را ارائه می کند ولی اسناد موجود بیشتر در رابطه با شکایات مردمی به مجلس است که مجلس آنها را به وزارتخانه های دولتی ارجاع می داد . به طور مثال شکایات مردمی فراوانی ، خطاب به حکیمی به عنوان رئیس مجلس سنا در کتابخانه مجلس موجود است که البته نمی توانست ارتباط چندانی با کار داشته باشد در نتیجه از آن صرف نظر کردیم . در « سازمان اسناد ملی » نیز فهرست نویسی بسیار خوبی ارائه شده است و ما از این مرکز بیشترین بهره را بردیم . مشکلی که در آرشیو مطبوعاتی وجود دارد عدم ارتباط آرشیو موجود با موضوع مورد بحث است . اگر چه حکیمی در کابینه های مختلفی حضور داشت ولی از آنجا که طول عمر کابینه ها بعضا یک یا دو ماهه بود و همچنین وزارتخانه های «معارف ، اوقاف، صنایع مستظرفه ، فواید عامه» و «عدلیه» با توجه به فضای سیاسی حاکم ، فعالیت چندانی نداشتند ؛ دستیابی به مطالب ، فوق العاده مشکل بود . مسائل وزارتخانه های خارجه و مالیه به دلیل اهمیت این وزارتخانه ها ؛ در اخبار جراید انعکاس بیشتری پیدا می کرد که بالطبع در این پژوهش مورد ارزیابی بهتری قرار گرفتند . در بررسی عملکرد سیاسی حکیمی در وزارت معارف و مالیه روزنامه «ایران نو » و « مجلس » و در وزارت خارجه حکیمی دو روزنامه « اتحاد » و « نهضت شرق » مورد استفاده قرار گرفتند . در دوره ی رضاشاه ، نقش سیاسی حکیمی از حساسیت کمتری برخوردار بود به همین دلیل ردپای عملکرد سیاسی وی به سختی قابل پیگیری می نمود . به طور مثال تحقیق درباره احزاب سیاسی در این دوره به دلیل کمبود منابع بسیار مشکل است ، حال اگر بخواهیم با تاکید بر نقش حزبی حکیمی پژوهش کنیم مشکلات افزون خواهد شد . با این حال با مطالعه حجم گسترده ای از فهارس اسناد و کتابهای این دوره توانستیم ردپایی از عملکرد سیاسی وی در این دوره دست پیدا کنیم . در دوره پهلوی دوم عملکرد سیاسی حکیمی به اوج می رسد و با موجی از منابع دست اول روبرو هستیم . در این بین « صورت مذاکرات مجلس شورای ملی » و روزنامه « اطلاعات » سهم زیادی در گردآوری مطالب داشتند . سیاست روزنامه اطلاعات به طور کلی طرفداری از دولت های وقت بود و اگر انتقادی از دولت داشت سعی می کرد بعد از اتمام کار دولت ، انتقاد کند. روزنامه اطلاعات از طرفداران دولت حکیمی به خصوص در دولت سوم محسوب می شد اما ما سعی کردیم از تحلیل های جانبدارانه این روزنامه دوری کنیم و بیشتر از مطالبی که جنبه خبری داشته باشد بهره ببریم . انعکاس نامه ها و یادداشتهای کامل در زمینه سیاست خارجی ، گزارش های هفتگی بانک ملی و انعکاس رویدادهای ایران در خبرگزاری های خارجی از سودمند ترین مطالب این روزنامه در پایان نامه است . حضور دو نماینده مجلس به عنوان مدیر مسئول و سردبیر روزنامه اطلاعات موجب انعکاس جنبه های مختلف اخبار مجلس در روزنامه بود . برای اینکه زوایای دیگر دولت حکیمی را در نظر داشته باشیم مطبوعات مخالف و یا به اصطلاح بی طرف را ملاحظه کردیم . نشریاتی همچون رزم ماهانه ، نامه مردم و آذربایجان به عنوان ارگان های حزب توده از مخالفین دولت محسوب می شدند . نشریه های ندای آزادی ( نبرد امروز ) ، کیهان ، خاور ، شفق و افق آسیا کم و بیش از جراید مخالف محسوب می شدند ولی به شدت نشریات حزب توده نبودند . به طور کلی در منابع کتابی ، سعی کردیم از منابع دست اول نهایت بهره را ببریم به طوریکه نیمی از منابع کتابی ، منابع دست اول محسوب می شوند . کتابهایی که مجموعه ای از اسناد و یا براساس اسناد نوشته شده بود را مورد تاکید قرار دادیم . کتاب های « فراز و فرود فرقه آذربایجان به روایت اسناد آرشیوی شوروی » ، « از قاجار به پهلوی براساس اسناد وزارت خارجه امریکا » ، « غائله آذربایجان » ، « ایران در اشغال متفقین » « نامه های مشروطه » ، « اسنادی از امتیاز نفت شمال » و « روزشمار تاریخ معاصر ایران » از این دسته هستند که در این بین کتاب «غائله آذربایجان »که مجموعه ای از اسناد است در بخش دولت دوم حکیمی و کتاب « روز شمار تاریخ معاصر ایران » که عمدتا براساس اسناد وزارت خارجه است ، بیشترین استفاده را بردیم . در بخش خاطرات سعی کردیم تمام کتبی را که در باب موضوع وجود دارند ملاحظه شوند و در جریان مطالب و مواضع آنها باشیم و در صورت لزوم مورد استفاده قرار گیرند . به طور مثال در کتاب خاطرات حسن اعظام اقدسی ، سید محمدکمره ای ، مهدی فرخ ،عبدالله مستوفی ، باقر کاظمی ، احمد علی سپهر ،دکتر علی اکبر سیاسی و دکتر احمد متین دفتری و مورگان شوستر اخبار مهم و شاذی در ارتباط با موضوع وجود داشت . در این بین خاطرات کمره ای در ارتباط با اختلافات درونی حزب دمکرات و خاطرات احمد علی سپهر در ارتباط با فضای سیاست خارجی در دو جنگ جهانی در کار تحقیق بسیار سودمند بود اما از طرف دیگر خاطراتی مانند خاطرات مورگان شوستر آن طور که باید و شاید مفید فایده نبود به طوریکه شوستر در کتاب معروف « اختناق ایران » فقط یک بار نام حکیم الملک را آورده است در حالی که انتظار می رفت از وزیر مالیه صحبت های بیشتری کرده باشد . ابراهیم حکیمی خود کتاب خاطرات ندارد ولی در دو نشریه آسیای جوان و اطلاعات ماهانه شرح حال حکیم الملک را از زبان خودش آورده است . مطالب آسیای جوان از جهت تاریخ فراماسونری و جایگاه حکیمی در آن حائز اهمیت است و مجله اطلاعات ماهانه نیز مطالب منحصر به فردی در باره ی فعالیتهای سیاسی و فرهنگی حکیمی نوشته است . به لحاظ منبع شناسی ، بیش از 150 منبع در پایان نامه استفاده شده است که بیش از 400 بار به آنها ارجاع داده شده و در حدود 75 درصد ارجاعات تعلق به منابع دست اول دارد . برخی از منابع دست اول مانند خاطرات کمره ای و احمد علی سپهر در متن مورد نقد و ارزیابی قرار گرفته اند و البته مطالب تحقیقی نویسندگانی چون اقبال یغمایی ، باقر عاقلی ، ذاکر حسین و کسروی مورد نقد جزئی قرار گرفته اند .